آیین‌های سوگواری محرم در شهرهای جنوبی استان سیستان و بلوچستان شامل منطقه سرحد و مکران با شور حال خاصی در میان اهل تشیع و تسنن برگزار می‌شود، بسیاری از برادران و خواهران اهل سنت با حفظ حرمت محرم و ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان حسین‌بن‌علی(ع) در آیین‌های ویژه این ماه شرکت می‌کنند.
حادثه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یاران گرانقدر ایشان به قدری جانگداز و مهم است که سرتاسر دنیا را در روزهای محرم حزن و اندوه و دل هر انسان با فطرتی را غم فرا می گیرد بویژه مسلمانان و شیعیان که در طول تاریخ در این ایام در هر گوشه ای متناسب با موقعیت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه خود در پاسداشت این ایام آیین های ویژه ای را اجرا می کنند که سابقه دیرینه ای دارد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی دولت از تمامی آیین‌های مذهبی که آسیب زننده و مغایر با اصول و سنت‌های اسلامی نبود، حمایت کرد و شکل‌های عزاداری بیش از پیش با شکوه و عظمتی دو چندان برگزار شد.
با گذشت زمان نه تنها عزاداریها، آیین ها و اعیاد مذهبی کمرنگ نشده بلکه هر سال باشکوه‌تر از گذشته برگزار می‌شوند و حتی برخی از رسوم و عزاداری‌های مردم به جاذبه گردشگری مذهبی تبدیل شده است.
هیئات مذهبی بعد از پیروزی انقلاب شکل گرفتند و با نظم و انسجام لازم به برگزاری مراسم عزاداری مبادرت می ورزند، منظور از مفهوم «هیئت» یک دسته و گروه منظمی است که با برنامه خاصی به تشکیل جلسه و عزاداری می‌پردازند.
فعالیت حدیثی در این منطقه با ورود یاران امام علی (ع) آغاز شده اما حوزه حدیثی منسجمی در این قرن شکل نگرفت و در قرن دوم هجری قمری محدثانی اعم از شیعه و سنی از سیستان روانه مدینه می شدند تا از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) حدیث بیاموزند.
از سوی دیگر محدثان بزرگی مانند حریز سجستانی در سیستان سکونت گزیده و مردم آنجا را با مبنای حدیثی اهل بیت آشنا ساخته و از قرن سوم حوزه حدیثی اهل سنت شروع به رشد کرده و محدثان بزرگی مانند ابوداوود سجستانی را تحویل جامعه اهل سنت داده است.
بیشتر محدثان اهل سنت، دارای تفکر اهل حدیث بوده و آثار فراوان حدیثی از خود به جای گذاشته اند که از مهمترین آثار حدیثی محدثان شیعی سیستان، کتاب الصالة حریز بن عبدالله سجستانی است که مرجع حدیثی فقهی شیعه بوده و از شاخص ترین آثار حدیثی فقهی اهل سنت، سنن أبوداود سجستانی نام دارد که تاثیر فراوانی در زمینه فقهی اهل سنت داشته است.
استان سیستان و بلوچستان گرچه از لحاظ وجود امام زادگان بلافصل با معصومین بی بهره است اما به واسطه ارادت قلبی و علاقه شدید مردم این خطه اعم از بلوچ و سیستانی به نبی مکرم اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع)، بقعه ها و اماکن متبرکه بیشماری را در خود جای داده است که یا به واسطه مدفون بودن سادات جلیل القدری مانند سید باقر (ره) در زابل و یا اشخاص مهم و محترمی مانند سید غلامرسول در چابهار از اهمیت و احترام بالایی برخوردار شده است.
در مجموع افزون بر ۷۰ بقعه، نظرگاه و قدمگاه و آرامگاه در این استان وجود دارد که مردم از شهرها و روستاهای مختلف به این مکان ها مراجعه می کنند.
روزه داری مردم بلوچستان در روز تاسوعا و عاشورای حسینی
مردم اهل سنت سیستان و بلوچستان در احترام به ماه محرم و ایام شهادت امام حسین (ع) همانند شیعیان از برگزاری مراسم ازدواج و جشن‌های شادی خودداری می‌کنند و در شهرهای جنوبی استان علاوه بر شیعیان، بسیاری از برادران و خواهران اهل تسنن نیز با حفظ حرمت ماه محرم و ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان حسین بن علی (ع) در آیین های ویژه شرکت می کنند.
در شهرستان های ایرانشهر و بزمان شیعیان بلوچ رسومات خاص خود را دارند و با آغاز اولین روز از ماه محرم امامان جمعه، پیش نمازان مساجد و ملاها با سخنرانی در مساجد و محافل مذهبی، مردم را از اهمیت این ماه آگاه می سازند و با روایت احادیث مختلف سعی دارند مظلومیت امام حسین (ع) و نقش آن حضرت در اسلام و همچنین عظمت این ماه پر برکت را به نمازگزاران منتقل کنند.
اکثر مردم بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهای تاسوعا و عاشورا روزه می گیرند و بر این باورند که گرفتن روزه در این ایام اجر و ثواب بسیاری دارد.
کمک به فقرا در همه ایام سال توصیه شده و رواج دارد اما در روز عاشورا با عنایت به فضیلت های الهی آن، مردم به فقرا بیشتر کمک می کنند.
پخت غذاهای محلی از قبیل حلوا، خورشت و برنج و همچنین پخش شیر و خرما میان خانواده های کم درآمد از دیگر آیین های روزهای تاسوعا و عاشورا در نقاط مختلف بلوچستان است.
مردم بلوچ برای تمامی ماههای قمری رسوم و آیین خاصی دارند و در این ماه ساعات بیشتری را به عبادت اختصاص می دهند و اعتقاد دارند در این ماه درهای توبه باز است.
خرج امام
یکی از این رسوم قابل توجه که از گذشته های بسیار دور در دلگان که مردم آن از دوستداران مکتب اهل بیت عصمت و طهارت (ع) هستند، رواج داشته "خرج امام" است.
از گذشته های بسیار دور مردم این منطقه در شب های دهه اول محرم با دور همنشینی به عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) می پرداختند و بانی مجلس که عموما از افراد ریش سفید و یا معتمد روستا می باشد مردم را قبل از نماز مغرب و عشا جهت عزاداری حضرت امام حسین (ع) به منزل خود دعوت کرده و علاوه بر خرج دادن و پخش نذورات، مراسم روضه خوانی و نوحه خوانی را با حضور اهل سنت و تشیع برگزار می کند.
شیعیان و مسلمانان افغان و پاکستانی نیز در دهه اول محرم طبق سنت های خود به نوحه خوانی و برپایی آیین های ویژه سوگواری پرداخته و در شب تاسوعا نیز با بستن حجله حضرت قاسم (ع) به عزاداری خاص آن حضرت می پردازند.
مردم اهل تسنن با آغاز ماه محرم خود را در سوگ سرور و سالار شهیدان سهیم دانسته و با اجرای برنامه های وعظ و سخنرانی در محافل مذهبی به استقبال از این ماه می روند.
در مساجد اهل تسنن و خانه ها، مردم تا پاسی از شب خود را از فیض و برکت این ماه با تلاوت قرآن و ذکر تسبیح سهیم می کنند و زنان نیز در خانه ها به طور گروهی دور هم جمع شده و با تلاوت قرآن، ذکر و تسبیح از برکات این ماه بهره مند می شوند.
در بلوچستان، در ایام ماه محرم اکثر کسانیکه از وضعیت اقتصادی بهتری برخوردار هستند با دادن خیرات و صدقه به فقرا و یتیمان و با ذبح بز و گوسفند و پخش آن در میان خانواده های کم درآمد و بی بضاعت از ثواب این ماه بهره می جویند.
دعوت به تعامل و وحدت
یکی از حرکات جالب در میان مردم بلوچستان و اهل تسنن در ماه محرم، دعوت به تعامل و وحدت است که در این ایام تعامل خود را با برادران شیعه مذهب بیشتر می کنند و مولوی ها و ملایان مساجد مردم را دعوت به این وحدت می کنند و هنگام دیدار با یکدیگر، این ایام را به هم تسلیت می گویند.
یکی از آیین های خاص مناطق شیعه نشین در بلوچستان که طی سال های اخیر رواج یافته اجرای آیینی موسوم به "مقتل خوانی" بعد از نماز ظهر عاشورا است.
عزاداری در روزهای ابتدایی ماه داخل حسینیه ها و مساجد محل انجام می شود اما از روزهای چهارم به بعد حسینیه ها و تکایا برای اعلام تسلیت به سایر هیئت ها در صفوف منظم به خیابان ها آمده و به سایر مساجد رفته و در مراسم عزاداری آنها شرکت می کنند.
مقایسه آیین های محرم در گذشته و حال
پژوهشگر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: آیین های محرم به گواه تاریخ از گذشته های دور تاکنون میان مسلمانان به ویژه شیعیان باشکوه و جلوه خاصی برگزار شده و گرچه اصل و اساس برپایی این آیین های عزاداری برای سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع)، اهل بیت و یاران با وفای ایشان و زنده نگه داشتن ارزش های والای قیام عاشورا است، اما با توجه به تغییر شرایط جامعه در طول قرن ها و سال ها تغییرات و تفاوت هایی در نحوه انجام مراسم ویژه ماه محرم در برخی نقاط ایجاد شده است.
محمد علی ابراهیمی گفت: برخی آیین های سنتی ماه محرم در سایه این تغییر و تحولات دگرگون و برخی از گردونه مراسم ماه محرم به کلی خارج و منسوخ و برخی نوآوری ها نیز به ویژه طی سال های اخیر در مراسم این ماه بوجود آمده و با این حال بهره گیری از سنت های محلی و بومی ویژه محرم در سیستان و بلوچستان هنوز در بیشتر نقاط این استان پا برجا است و مردم نیز عزاداری به سبک و سیاق پدرانشان را مطالبه می کنند.
وی افزود: تاریخ به خوبی گواه ارادت ویژه مردمان خطه سیستان و بلوچستان به اهل بیت (ع) است که در هر شرایطی برای حفظ آرمان ها و توسعه تفکر اهل بیت عصمت و طهارت (ع) تلاش کرده اند.
پژوهشگر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: ما مسلمانان باید در پاسداشت قیام آن حضرت(ع) بکوشیم و جنبه های فراموش شده وحدت بخشی آن را احیا کنیم تا دنباله رو حقیقی ابا عبدالله(ع) باشیم و باید این نکته را نیز به دیگران بشناسانیم که نهضت حسینی، علت بقای اصل دین و فرهنگ اسلامی و جان مایه اتحاد و انسجام اسلامی است .
وی تصریح کرد: همه باید ضمن بازشناسی و تامل در فلسفه و ابعاد گوناگون این نهضت، در صیانت و حفاظت از این فرهنگ فراگیر در مقابل امواج جهالت ها، بدعت ها، آسیب ها، تحریف ها و انحرافات پدید آمده و رفتارهای موهن و غیرمعقول و خلاف موازین شرعی در زمینه مراسم عزاداری و برنامه های سوگواری و نیز صیانت و نگهداری از روش های اصیل و سنتی عزاداری و بررسی راهکارهای تقویت و توسعه آن متناسب با روح حماسی عاشورا و ذوق، سلیقه و گرایش های نسل امروز هوشیار، دقیق و کوشا باشیم تا از خدشه دار شدن حماسه عظیم عاشورا جلوگیری شود.